Ἄρθρο ἀπό τό περιοδικό "Ἐλεύθερη Πληροφόρηση" (τεῦχος 262 -1 Οκτωβρίου 2009)

Μισή ἀλήθεια...
γεμάτο ψέμα

Μητροπολίτου Ἀττικῆς καί Μεγαρίδος Νικοδήμου

Φαινόμενο τῆς ἐποχῆς μας... ῾Η στέρεη θεμελίωση, ἡ χαρισματική διαλεκτική καί ἡ πειστική εὐκρίνεια τοῦ Πατερικοῦ Θεολογικοῦ λόγου δέ φωτίζουν καί δέν εὐαισθητοποιοῦν τή σύγχρονη ἐπισκοπική συνείδηση. ᾿Οφείλεται τό γεγονός στίς ἄναρχες ἐπιρροές τῶν κοσμικῶν σχημάτων, πού διακινοῦνται, μονότροπα, στίς τροχιές τῆς σκοπιμότητας καί τῆς ἀνταγωνιστικότητας; Εἶναι σύνδρομο ἰσχαιμικῆς ᾿Εκκλησιολογικῆς καί Πατερικῆς κατάρτισης; ῎Η εἶναι ἀπόληξη ἑνός ἀρρωστημένου ὠφελιμισμοῦ, πού μεταπλάθει τήν ἱστορική πραγματικότητα καί τήν προσαρμόζει στίς προδιαγραφές τῶν δικῶν του ὁραμάτων;

Εἶναι γεγονός, ὅτι ἕνα μικρό κατάλοιπο ἐπισκοπικῆς ἐγρήγορσης ψαύει, μέ συνείδηση ἐξαγιασμένη, τό θησαυρό τῆς Πατερικῆς ἔλλαμψης. Καί τόν μεταφέρει, διακριτικά καί σεβαστικά, στά διψασμένα πλήθη.

῞Ομως, οἱ πολλοί, ἐραστές τῆς ἐξουσίας καί τῆς ἐπίδειξης, ἐξαντλοῦνται στή νομή καί στή μέθη τῶν «δωρημάτων» τοῦ θώκου τους. Φεύγουν τό μόχθο. Κυνηγοῦν τή χλιδή. Εἰσπράττουν τή δοξολόγηση. Καί ἐκεῖ, στό ψηλό βάθρο τῆς φτηνῆς, κοσμικῆς ἀναγνώρισης, ἀναπνέουν τήν πλαστή «ὁλοκλήρωση»(!!) τῆς ἀποστολῆς τους.

Τό ἀποτέλεσμα εἶναι αὐτόδηλο. ῾Η πενία βαθύτερης γνώσης καί ἁγιαστικῆς ἐμπειρίας ἀποτυπώνεται, σοκαριστικά, στό ἀκατέργαστο ἐπισκοπικό λογίδριο καί στό «ἀδόκιμο» θεολογικό δοκίμιο. Περνάει, μέ τόν ἐπενδύτη τῆς θρασύτητας, στά παράθυρα τῆς Τι.Βι. Κλώθει, μέ πλαστή ταυτότητα αὐθεντίας, στούς διαλόγους, πού ἐπεργάζονται τίς σύγχρονες ἀνησυχίες καί χαράσσουν πνευματικό ἀζιμούθιο. Καί ἀπολήγει στήν ἐξέδρα τῆς χλεύης ἤ στή χαράδρα τῆς ἀπαξίωσης τοῦ συγκεκριμένου προσώπου καί, κατ᾿ ἐπέκταση, ὁλόκληρης τῆς ἐπισκοπικῆς ἡγεσίας. 

Τό φάσμα τῶν συμπεριφορῶν, πού προσφέρεται, γιά ἔρευνα καί γιά ἀνάλυση, εἶναι εὐρύτατο. Μέ διαστάσεις καί χρονικές καί ποιοτικές. Καί εἶναι ἐπιτακτικό χρέος ἡ Συνοδική διοίκηση νά τό φέρει κάποτε στό τραπέζι τῶν συζητήσεών της. Καί νά τό μελετήσει σέ πλάτος καί βάθος. 

***

Μέ τοῦτο τό σύντομο καί λιτό κείμενο, θά φέρω στήν κρίση τῶν ἀναγνωστῶν μου μιά καί μόνη πτυχή. Θά ἐπισημάνω τή θαυμαστική ἀναφορά σύγχρονων ᾿Επισκόπων, σέ συγκεκριμένη φυσιογνωμία τοῦ Πατερικοῦ Συναξαρίου καί σέ ἀποκλειστικά ἐπιλεγμένη διδαχή του, πού προβάλλεται, ὁμόφωνα, ὡς ὁδηγητική διδαχή πρός τό σύγχρονο ἐκκλησιαστικό ποίμνιο, ἀλλά ὄχι καί ὡς ἀφυπνιστικός ἔλεγχος πρός τό κύκλωμα τῶν ράθυμων καί ἐπίορκων σημερινῶν ποιμένων.

Αὐτοί οἱ ποιμένες -ὅσοι κι ἄν εἶναι- δείχνουν, «ἐπ᾿ ἐσχάτων», ἕνα βαθύ θαυμασμό καί μιά ἐξειδικευμένη ἀφοσίωση στόν ἥρωα καί μάρτυρα ᾿Επίσκοπο τῆς ἀρχαίας ᾿Αντιόχειας, στόν ἅγιο ᾿Ιγνάτιο τό Θεοφόρο, πού σύρθηκε, δεμένος, στή Ρώμη καί πότισε μέ τό ἁγνό, μαρτυρικό του αἶμα τή γῆ τῆς ρωμαϊκῆς εἰδωλομανίας, τό Δεκέμβριο τοῦ 107 μ.Χ.

᾿Ατέλειωτος ὁ πίνακας τῶν ᾿Επισκόπων μαρτύρων. ῾Η ἀφοσίωση, ὅλων αὐτῶν, στό πρόσωπο τοῦ στραυρωμένου ᾿Ιησοῦ, τοῦ Κυρίου μας, μένει θησαυρισμένη στό πανάγιο Θυσιαστήριο, ὡς σπονδή ὁλόψυχης ἀφοσίωσης καί στόν ἄμβωνα τῆς διδαχῆς καί στήν Τράπεζα τῆς Εὐχαριστίας.  Τό ἰδιότυπο καί ἄξιο διερεύνησης εἶναι, ὅτι οἱ σημερινοί ποιμένες δέν ἀφυπνίζονται καί δέ στρατεύονται, νά ἀγγίξουν, μέ δίψα μάθησης, τούς κρίκους τῆς μακρᾶς αὐτῆς ἁλυσίδας τῶν μαρτύρων-ποιμένων.  ᾿Επικεντρώνουν τό ἐνδιαφέρον τους, ἐπιλεκτικά, στόν ἅγιο ᾿Ιγνάτιο. Τόν ἀναγνωρίζουν -χωρίς νά ἱστοροῦν ὅλες τίς πτυχές τῆς μαρτυρικῆς ζωῆς του- λαμπρό, πολύφωτο ἀστέρα «τοῦ νοητοῦ στερεώματος». Καί τόν προβάλλουν ὡς αὐθεντικό ὁδηγητή τοῦ ποιμνίου στήν ἀλήθεια καί στή γνησιότητα τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ βιώματος.

Θά ὑπογραμμίσω τήν ἐντυπωσιακή ἰδιοτυπία τῆς σύγχρονης αὐτῆς θαυμαστικῆς προσέγγισης τοῦ μάρτυρα ᾿Επισκόπου τῆς ᾿Αντιόχειας. ῾Ο συγκεκριμένος κύκλος τῶν μελετητῶν τοῦ βίου του καί τῶν διδαχῶν του, δέν μπαίνει στόν κόπο νά μελετήσει καί νά ἑρμηνεύσει ὁλόκληρη τή Θεολογική καί τήν ᾿Εκκλησιολογική διαλεκτική του καί νά τή μεταφυτεύσει στήν τρέχουσα πραγματικότητα.  

Τά κείμενα, πού ἔχει ἀφήσει ὁ ἅγιος ᾿Ιγνάτιος στά θυλάκια τῆς ᾿Εκκλησίας καί στίς καρδιές τοῦ πληρώματος, δέν εἶναι οὔτε πολλά, οὔτε μακρά. Εἶναι ἑπτά ἐπιστολές, πού τίς ἔχει συντάξει καί τίς ἔχει στείλει σέ ᾿Εκκλησίες τῆς Μικρασίας καί στόν ἁγιασμένο ποιμένα τῆς Σμύρνης, στόν ἅγιο Πολύκαρπο. Εὔκολα θά μποροῦσαν νά  τίς διεξέλθουν οἱ θαυμαστές τοῦ Θεολογικοῦ στοχασμοῦ του, νά ἀφομοιώσουν τά ἀποκαλυπτικά νοήματά τους καί νά ἐμπλουτίσουν τή δική τους διδαχή μέ τίς Θεοφώτιστες ἀναλύσεις τοῦ μεγάλου μυστηρίου τῆς Εὐχαριστίας καί τῆς Εὐχαριστιακῆς διασύνδεσης τῶν πιστῶν στό ἕνα, ἁγιασμένο Σῶμα τῆς ᾿Εκκλησίας.

Οἱ σύγχρονοι ποιμένες, προσεγγίζοντας τόν ᾿Επίσκοπο τῆς ᾿Αντιόχειας ᾿Ιγνάτιο καί σκύβοντας στίς ᾿Επιστολές του, σταματοῦν σέ μιά καί μόνη φράση. Τή διαβάζουν καί τήν ξαναδιαβάζουν. Τήν ἀποσποῦν ἀπό τό νοηματικό της πλαίσιο, πού καλύπτει, στό σύνολό της, τή ζωή τῆς ᾿Εκκλησίας καί τή μορφοποιοῦν σέ μήνυμα, πού καλεῖ τό λαό νά προσδεθεῖ καί νά μείνει πιστός στήν ἀφοσίωσή του καί στήν ἐξάρτησή του ἀπό τόν ᾿Επίσκοπο, τόν πρόεδρο τῆς Εὐχαριστιακῆς Σύναξης.

Μεταφέρω κάποια στοιχεῖα, ἀπό τή δέσμη τῶν διδαχῶν, πού συγκίνησαν καί συνήγειραν τούς εὐκαιριακούς μελετητές τοῦ ἁγίου ᾿Ιγνατίου:

«Πάντες τῷ ἐπισκόπῳ ἀκολουθεῖτε, ὡς ᾿Ιησοῦς Χριστός τῷ πατρί, καί τῷ πρεσβυτερίῳ ὡς τοῖς ἀποστόλοις... ὅπου ἄν φανῇ ὁ ἐπίσκοπος, ἐκεῖ τό πλῆθος ἔστω· ὥσπερ ὅπου ἄν ᾖ Χριστός ᾿Ιησοῦς, ἐκεῖ ἡ καθολική ἐκκλησία. οὐκ ἐξόν ἐστιν χωρίς τοῦ ἐπισκόπου οὔτε βαπτίζειν οὔτε ἀγάπην ποιεῖν· ἀλλ᾿ ὅ ἄν ἐκεῖνος δοκιμάσῃ, τοῦτο καί τῷ Θεῷ εὐάρεστον, ἵνα ἀσφαλές ᾖ καί βέβαιον πᾶν ὅ πράσσεται» (πρός Σμυρναίους VΙΙΙ).

Μέ τήν προτροπή του αὐτή, ὁ ἅγιος ᾿Ιγνάτιος καλεῖ τούς πιστούς τῆς Σμύρνης, νά καλλιεργοῦν, μέ ἰδιαίτερη σπουδή, τήν ἑνότητα, μένοντας πιστοί στίς διδαχές καί στίς προτροπές τοῦ ᾿Επισκόπου τους (πού κείνη τήν ἐποχή ἦταν ὁ ἡρωϊκός Πολύκαρπος). Νά βρίσκονται συνεχῶς πλάϊ του. Νά ἐνστερνίζονται τίς διδαχές του. Καί νά μή κάνουν τίποτα, πού νά κλονίζει τήν ἁγιασμένη, Εὐχαριστιακή τους ἑνότητα.

«...ἐν ᾿Ιησοῦ Χριστῷ ἀλλήλους διά παντός ἀγαπᾶτε, μηδέν ἔστω ἐν ὑμῖν, ὅ δυνήσεται ὑμᾶς μερίσαι, ἀλλ᾿ ἑνώθητε τῷ ἐπισκόπῳ καί τοῖς προκαθημένοις εἰς τύπον καί διδαχήν ἀφθαρσίας» (πρός Μαγνησιεῖς ΦΙ). (Σᾶς συμβουλεύω... νά ἀγαπᾶτε ὁ ἕνας τόν ἄλλο καί νά μή βλέπετε ποτέ μέ μάτι σαρκικό τόν πλησίον, ἀλλά νά τόν ἀγαπᾶτε μέσα στό πνεῦμα καί στήν ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ. Νά μήν ὑπάρχει τίποτα, ἀνάμεσά σας, πού νά μπορεῖ νά σᾶς χωρίσει, ἀλλά νά ἐνωθεῖτε μέ τόν ἐπίσκοπο καί μέ τούς προκαθημένους τῆς ᾿Εκκλησίας, σέ προτύπωση τῆς ἑνότητας, πού θά ἔχετε στήν ἄφθαρτη βασιλεία τοῦ Θεοῦ).

«Τέκνα φωτός ἀληθείας, φεύγετε τόν μερισμόν καί τάς κακοδιδασκαλίας· ὅπου δέ ὁ ποιμήν ἐστιν, ἐκεῖ ὡς πρόβατα ἀκολουθεῖτε. πολλοί γάρ λύκοι ἀξιόπιστοι ἡδονῇ κακῇ αἰχμαλωτίζουσιν τούς θεοδρόμους· ἀλλ᾿ ἐν τῇ ἑνότητι ὑμῶν οὐκ ἔχουσι τόπον» (᾿Ιγνάτιος πρός Φιλαδελφεῖς, ΙΙ).

(Τέκνα τῆς ᾿Εκκλησίας, πού εἴσαστε λουσμένα στό φῶς τῆς ᾿Αλήθειας, ἀποφεύγετε τούς διχασμούς καί τίς κακοδιατυπωμένες διδασκαλίες. ᾿Ακολουθεῖτε τίς θεοφώτιστες διδαχές τῶν ποιμένων σας. Γιατί ὑπάρχουν πολλοί λύκοι, πού μέ τήν παρουσίαση καί τή διδαχή τῆς κακῆς ἡδονῆς, αἰχμαλωτίζουν αὐτούς, πού τρέχουν στό δρόμο τοῦ Θεοῦ. Αὐτοί δέν ἔχουν καμμιά θέση στή δική σας, ἁγιασμένη ἑνότητα).

***

Αὐτές τί Θεοφώτιστες, παραινέσεις τοῦ ἁγίου ᾿Ιγνατίου καί κάποιες ἄλλες, ἀποσαφηνιστικές τῶν ἴδιων ἐκκλησιολογικῶν ἀρχῶν του, τίς ἀπομονώνουν, τίς ἀναμασοῦν καί τίς διατυμπανίζουν, ὅπου συναντοῦν μικρή ἤ μεγάλη ὁμάδα τοῦ πληρώματος, οἱ «νεοφώτιστοι»(!!!), ἀλλά «ἀφώτιστοι» ᾿Επίσκοποι. Τίς ἐκμεταλλεύονται, γιά νά πειθαναγκάσουν τό ἀπρόθυμο καί ἀπείθαρχο ποίμνιο νά σκύψει τόν αὐχένα καί νά τούς ἀποδεχτεῖ ὡς γνήσιους πατέρες καί ὡς ἀνύστακτους ποιμένες. Αὐτό καί τίποτα περισσότερο. Τό εὐρύ ἄνοιγμα τῶν ἐκκλησιολογικῶν διδαχῶν τοῦ ἁγίου ᾿Ιγνατίου δέν τούς ἐντυπωσιάζει καί δέν τούς προβληματίζει. Τίς ἐγκαταλείπουν στό περιθώριο καί στή σιωπή. Μόνο τους ὅραμα καί μόνη τους διδαχή· οἱ πιστοί νά μή γυρίζουν τήν πλάτη στόν τοπικό ᾿Επίσκοπο καί νά μήν ἀποθέτουν τήν ἐμπιστοσύνη τους σέ ἄλλο, «χαρισματοῦχο» ἐκκλησιαστικό λειτουργό. Νά ἀναγνωρίζουν, ὡς μόνο πνευματικό τους πατέρα καί ποιμένα, αὐτόν πού φοράει τή δεσποτική μίτρα καί κραδαίνει τήν ποιμαντική του ράβδο. Νά σκύβουν τό κεφάλι καί νά ὑποτάσσονται στίς δεσποτικές ἐντολές του, ἔστω καί ἄν εἶναι ἰσχνές ἤ στρεβλές ἤ ἄν φτάνουν στίς ἀκοές τους καί στίς καρδιές τους ὡς ἀδόκιμες πενιές σπασμένης κιθάρας.

***

῾Η σοβαρή μελέτη τῶν ἀτίμητων ἐπιστολῶν τοῦ Θεοφόρου ᾿Ιγνατίου μᾶς φέρνει σέ ἄλλο ἄνοιγμα. Στήν ἀποστολικότητα τοῦ συνειδησιακοῦ του θησαυρίσματος. Στήν παραδείσια καθαρότητα τῆς ψυχῆς του. Στόν καυτό ἔρωτά του πρός τό Πρόσωπο τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ. Στόν πλοῦτο τῶν ποιμαντικῶν ἐμπειριῶν του.

Καί πέρα ἀπό τήν ἐπισήμανση καί ἀνάδειξη τῶν προσωπικῶν βιωμάτων τοῦ ἁγίου ᾿Ιγνατίου, οἱ ἐπιστολές αὐτές μᾶς φέρνουν, προσκυνητές καί σπουδαστές, στό χαρισματικό κλίμα ὅλων τῶν ᾿Εκκλησιῶν, πού ἀξιώθηκαν νά γίνουν ἀποδέκτες τῶν ἐπιστολῶν του. Στήν ποιότητα τῆς πνευματικῆς κοινωνίας, πού εἶχαν ἀναπτύξει οἱ Μικρασιατικές, τοπικές ἐκκλησιαστικές κοινότητες. Στήν ἔλλαμψη καί τήν ἀκτινοβολία τῶν προκαθημένων ᾿Επισκόπων τους.

Τά ἑπτά αὐτά κείμενα, λίγα σέ σχέση μέ τόν ὄγκο τῶν Πατερικῶν συγγραφῶν, ἀποτελοῦν προσδιορισμό καί ἀνάλυση τῆς «ἀποστολικότητας», τῆς φόρτισης τῶν χαρισμάτων, πού ζωογόνησαν καί καθοδήγησαν τούς ποιμένες καί τά ποίμνια, κατά τήν ἀποστολική καί τήν μεταποστολική περίοδο καί ἔκαναν νά λάμψει ἡ ᾿Εκκλησία τοῦ Θεοῦ, ὡς λύχνος «ἐπί τήν λυχνίαν» (Ματθ. ε΄ 16), μέσα στά τραγικά σκοτάδια τῆς εἰδωλολατρίας.          

***

Αὐτή τήν ποιότητα τῶν βιωμάτων, πού ἀναδύεται ἀπό τίς ἐπιστολές τοῦ ἁγίου ᾿Ιγνατίου, αἰσθάνομαι τήν ἀνάγκη νά τήν ἀναλύσω καί νά τήν τονίσω ἀκόμη περισσότερο. Καί θά παρακαλέσω τούς ἀναγνῶστες μου νά μέ παρακολουθήσουν μέ διακριτική προσοχή.

1. ῾Ο ἅγιος ᾿Ιγνάτιος ἦταν ἕνα ἄνθος τοῦ ἀποστολικοῦ ἀνθοκηπίου. ῾Οδηγήθηκε στό μαρτυρικό θάνατο τό ἔτος 107 μ. Χ. Μόλις στήν αὐγή τῆς δεύτερης ἑκατονταετίας. Καί, τή στιγμή ἐκείνη, βρισκόταν στό 86ο ἔτος τῆς ἡλικίας του. Μέ τά σημάδια τῶν βαθειῶν γηρατειῶν στό κουρασμένο κορμί του. Καί μέ τή νεότητα τῆς ψυχῆς του σέ πλήρη ἀνθοφορία.

Τά πολλά του χρόνια, τά χρόνια τῆς νειότης καί τῆς ὡριμότητας, τά ἔζησε μέσα στό ἀποστολικό κλίμα τῆς πρώτης ἑκατονταετίας. Μαθήτευσε στά πόδια τοῦ μαθητή τῆς ἀγάπης, τοῦ ᾿Αποστόλου καί Εὐαγγελιστή ᾿Ιωάννη. Πῆρε τίς ἀποστολικές ἐμπειρίες καί τίς ἔκανε δικές του.  Καί ὅλα αὐτά τά ἱερά ἀποκτήματα τά ἀπόθετε στίς μυστικές τράπεζες τῶν ἀνθρώπινων καρδιῶν, δημιουργώντας, μέ τήν προσφορά του αὐτή, τό βίωμα τῆς καθολικῆς, ἀποστολικῆς ᾿Εκκλησίας.

2. ῾Ο ᾿Επίσκοπος τῆς ᾿Αντιόχειας ᾿Ιγνάτιος ἦταν ὁ γενναῖος ἀγωνιστής, πού δέ φοβόταν, ἀκόμα καί στά 86 του χρόνια, τή μανία τῶν διωκτῶν καί δέν ἐπέτρεψε στόν ἑαυτό του τή φυγή ἀπό τό μαρτύριο.

Τή μιά ἀπό τίς ἐπιστολές του, τή γράφει ἐνῶ τό στρατιωτικό ἀπόσπασμα τόν ἔσερνε, δεμένο, στή Ρώμη, γιά νά δικαστεῖ ἐκεῖ καί νά προσφερθεῖ, βορά, στά ἐξαγριωμένα θηρία. Οἱ πληροφορίες, πού τοῦ μεταδόθηκαν, ἔλεγαν ὅτι οἱ πιστοί τῆς Ρώμης εἶχαν συγκινηθεῖ καί συγκλονιστεῖ ἀπό τήν εἴδηση, πώς συνέλαβαν τόν ξακουστό, ἅγιο γέροντα καί πώς τόν ὁδηγοῦσαν στή ρωμαϊκή πρωτεύουσα, γιά νά τόν θανατώσουν. Καί ἄρχισαν νά κινοῦνται μέ δραστηριότητα, γιά νά πετύχουν τήν ἀπελευθέρωσή του. ῾Ο ῾Ιγνάτιος, δέν ἀναπαύτηκε μέ αὐτή τήν εἴδηση. ᾿Αντίθετα, ἐνοχλήθηκε. ᾿Αφοσιωμένος στόν σταυρωμένο ᾿Ιησοῦ, δέν ἐπέτρεψε στόν ἑαυτό του, ἀκόμα καί τή σκέψη, πώς ἦταν δυνατό, μέ τή μεσολάβηση τῶν Χριστιανῶν τῆς Ρώμης, νά ἀποφύγει τή θυσία τῆς ὕπαρξής του γιά τήν ἀγάπη καί τήν πιστότητά του στόν ἀρχηγό τῆς ᾿Εκκλησίας.

Στή μέση τῆς ἐπώδυνης διαδρομῆς, γράφει στούς Ρωμαίους ἀδελφούς καί τούς καθικετεύει νά μήν ἐπιμείνουν σ᾿ αὐτή τους τήν προσπάθεια. Σᾶς ἱκετεύω -τούς γράφει- μήν προσπαθήσετε νά μέ κρατήσετε σέ τούτη, τήν πρόσκαιρη, ζωή. Γιατί αὐτό θά εἶναι, γιά μένα, θάνατος. Θά κερδίσω τό γήϊνο καί πρόσκαιρο. Καί θά χάσω τό οὐράνιο καί αἰώνιο.

«Ζῶν γάρ γράφω ὑμῖν, ἐρῶν τοῦ ἀποθανεῖν, ὁ ἐμός ἔρως ἐσταύρωται»· (Τό Πρόσωπο, πού ὑπεραγαπῶ, ὁ ᾿Ιησοῦς Χριστός, σταυρώθηκε γιά μένα καί γιά τούς ἀδελφούς μου. Θέλω νά πεθάνω καί νά βρεθῶ κοντά Του).

«Παρακαλῶ ὑμᾶς, μή εὔνοια ἄκαιρος γένησθέ μοι, ἄφετέ με θηρίων εἶναι βοράν, δι᾿ ὧν ἔστιν Θεοῦ ἐπιτυχεῖν. σῖτός εἰμι Θεοῦ, καί δι᾿ ὀδόντων θηρίων ἀλήθομαι, ἵνα καθαρός ἄρτος εὑρεθῶ τοῦ Χριστοῦ». (Σᾶς παρακαλῶ, μή γίνετε ὁμάδα, ἄκαιρα φιλική καί εὐνοϊκή ἀπέναντί μου. ᾿Αφεῖστε με νά γίνω βορά τῶν θηρίων, γιά νά πετύχω τήν ἕνωσή μου μέ τό Θεό. Εἶμαι σιτάρι τοῦ Θεοῦ καί ἀλέθομαι ἀπό τά δόντια τῶν θηρίων, γιά νά γίνω καθαρό ψωμί τοῦ Χριστοῦ). 

3. ῾Υπάρχει, ὅμως καί ἄλλη χαρισματική πτυχή σ᾿ αὐτή τήν ἐπιστολική καθοδήγηση. ᾿Απευθύνεται σέ ζωντανές ᾿Εκκλησίες τῆς Μικρασίας. Σέ κοινότητες, πού εἶχαν δεχτεῖ τήν πίστη ἀπό κορυφαίους ᾿Αποστόλους καί εἶχαν ποτιστεῖ, ἴσαμε τά βάθη τῶν ὑπάρξεών τους, ἀπό τήν κρυστάλλινη ἀποστολική παράδοση.

Γράφει στήν ᾿Εκκλησία τῆς Σμύρνης, «ἐκκλησία Θεοῦ πατρός καί τοῦ ἠγαπημένου ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, ἠλεημένῃ ἐν παντί χαρίσματι, πεπληρωμένῃ ἐν πίστει καί ἀγάπῃ, ἀνυστερήτῳ οὔσῃ παντός χαρίσματος (πού δέ στερεῖται ἀπό κανένα πνευματικό χάρισμα), Θεοπρεπεστάτῃ καί ἁγιοφόρῳ...».

Γράφει στόν Πολύκαρπο «᾿Επισκόπῳ ᾿Εκκλησίας Σμυρναίων, μᾶλλον ἐπισκοπημένῳ ὑπό Θεοῦ πατρός καί κυρίου ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ» (πού, δέν ἐπισκοπεῖ ἁπλῶς τά μέλη τοῦ Σώματος τῆς ᾿Εκκλησίας, ἀλλά, κατά κυριολεξία, ἐπισκοπεῖται ἀπό τόν Θεό Πατέρα καί ἀπό τόν Κύριο ᾿Ιησοῦ Χριστό). Καί μέ ἀδελφική ἐγκαρδιότητα, ἀνάμεσα στίς φωτισμένες συμβουλές, τοῦ ὑπογραμμίζει καί τό χρέος του νά στέκεται πάντοτε, ὡς πόλος ἕλξης καί ὡς ὁδηγός γιά ὁλόκληρο τό ποίμνιο. «Μηδέν ἄνευ γνώμης σου γινέσθω, μηδέ σύ ἄνευ Θεοῦ τι πρᾶσσε· ὅπερ οὐδέ πράσσεις. εὐστάθει... Στῆθι ἑδραῖος ὡς ἄκμων τυπτόμενος (στάσου ὄρθιος, σάν τό  ἀμόνι, πού χτυπιέται), μεγάλου ἐστίν ἀθλητοῦ τό δέρεσθαι καί νικᾶν, μάλιστα δέ ἕνεκεν Θεοῦ πάντα ὑπομένειν ἡμᾶς δεῖ, ἵνα καί αὐτός ἡμᾶς ὑπομείνῃ».

Γράφει στούς ᾿Εφεσίους, βαθειά συγκινημένος καί ἀνοίγοντας τήν καρδιά του, ἐπισημαίνει· «᾿Εγώ μέν οὖν τήν πολυπλήθειαν ὑμῶν ἐν ὀνόματι Θεοῦ ἀπείληφα ἐν ᾿Ονησίμῳ τῷ ἐπ᾿ ἀγάπῃ ἀδιηγήτω, ὑμῶν δέ ἐπισκόπῳ, (τήν πολυπληθέστατη κοινότητά σας τήν ἔνοιωσα κοντά μου καί τή χάρηκα, στό πρόσωπο  τοῦ ᾿Επισκόπου σας, πού τόν ἀγαπῶ μέ ἀγάπη ἀπερίγραπτη), ὅν εὔχομαι κατά Χριστόν ᾿Ιησοῦν ὑμᾶς ἀγαπᾶν, καί πάντας ὑμᾶς ἐν ὁμοιώματι αὐτοῦ εἶναι».

Γράφει στούς Μαγνησιεῖς καί, ἀνάμεσα στίς πατρικές συμβουλές, σημειώνει· «Εἰδώς ὑμᾶς πεπληρωμένους παντός ἀγαθοῦ, συντόμως παρεκάλεσα ὑμᾶς ἐν ἀγάπῃ ᾿Ιησοῦ Χρισοῦ, μνημονεύετέ μου ἐν ταῖς προσευχαῖς ὑμῶν, ἵνα Θεοῦ ἐπιτύχω καί τῆς ἐν Συρίᾳ ᾿Εκκλησίας, ἧς οὐκ ἄξιός εἰμι καλεῖσθαι ἐπίσκοπος» (XIV). (Μνημονεύετε στίς προσευχές σας καί τήν ᾿Εκκλησία τῆς Συρίας, πού μοῦ τήν ἐμπιστεύτηκε ὁ Θεός, ἀλλά δέν εἶμαι ἄξιος νά ὀνομάζομαι ᾿Επίσκοπός της).  

Σταχυολόγησα μερικά ἀποσπάσματα ἀπό τίς ᾿Επιστολές τοῦ Θεοφόρου ᾿Ιγνατίου, τίς γεμάτες πνεῦμα Θεοῦ καί ποτισμένες μέ τήν ἀγάπη. Στόχος μου δέν ἦταν μόνο ἡ προσωπική μας διασύνδεση μέ τόν ἱερομάρτυρα ᾿Επίσκοπο τῶν ἀποστολικῶν χρόνων, ἀλλά καί ἡ γνωριμία τῶν αὐθεντικῶν καί θερμῶν βιομάτων ὅλων τῶν νεοσύστατων, τοπικῶν ᾿Εκκλησιῶν, πού ἀναπτύσσονταν καί ἁπλώνονταν, μέ κύρια λαχτάρα τήν ἀφοσίωση στό Πρόσωπο τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ καί μέ κύρια ἐπιδίωξη τήν καλλιέργεια τῆς ἀγάπης.

4. Πρόδηλο -ἀπό ὅσα παράθεσα ἴσαμε τώρα- ὅτι ἡ ζωή, μέσα στήν ἀποστολική ᾿Εκκλησία, δέν ἐκφράζεται καί δέν ἐμπλουτίζεται μόνο μέ τήν τυπική ὑποταγή στά προστάγματα τοῦ ᾿Επισκόπου. ῾Ο ἅγιος ᾿Ιγνάτιος τονίζει, μέ ἔντονες ἐπαναλήψεις τό χρέος τῆς ὑπακοῆς, ἀλλά τοποθετεῖ ὅλη αὐτή τήν πνευματική διασύνδεση καί ἐξάρτηση, μέσα στό ῾Αγιοπνευματικό κλίμα τῆς Εὐχαριστίας. ῾Ο πιστός δέν εἶναι ἕνας ὑπηρέτης τοῦ ᾿Επισκόπου, πού τόν ἀκούει μέ προσοχή καί πού ὑποτάσσεται στό θέλημά του, δίχως τόν παραμικρό δισταγμό. ῾Η ἑνότητα ποιμένα καί ποιμνίου χαλκεύεται μέσα στό δεῖπνο τῆς Εὐχαριστίας καί ἡ ὑπακοή καλλιεργεῖται ὡς ἀποτέλεσμα καί ὡς προέκταση τῆς ἀγαπητικῆς κοινωνίας ὅλων τῶν μελῶν τοῦ ἱεροῦ Σώματος.

Γράφει στούς Μαγνησιεῖς·

«...Παραινῶ, ἐν ὁμονοίᾳ Θεοῦ σπουδάζετε πάντα πράσσειν, προκαθημένου τοῦ ἐπισκόπου εἰς τύπον Θεοῦ καί τῶν πρεσβυτέρων εἰς τύπον συνεδρίου τῶν ἀποστόλων καί τῶν διακόνων, τῶν ἐμοί γλυκυτάτων, πεπιστευμένων διακονίαν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ... Πάντες οὖν, ὁμοήθειαν Θεοῦ λαβόντες, ἐντρέπεσθε ἀλλήλους, καί μηδείς κατά σάρκα βλεπέτω τόν πλησίον, ἀλλ᾿ ἐν ᾿Ιησοῦ Χριστῷ ἀλλήλους διά παντός ἀγαπᾶτε» (VI). (῞Ολοι, ὅσοι ἀποκτήσατε τό ἴδιο ἦθος, ἑνωμένοι μέ τόν ᾿Ιησοῦ Χριστό, νά σέβεστε ὁ ἕνας τόν ἄλλο καί κανένας νά μή βλέπει μέ μάτι σαρκικό τόν πλησίον, ἀλλά νά ἀγαπᾶτε πάντοτε ἀλλήλους, στό ὄνομα τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ).

Στούς Φιλαδελφεῖς κάνει τή σύσταση· «Σπουδάσατε οὖν μιᾷ εὐχαριστίᾳ χρῆσθαι· μία γάρ σάρξ τοῦ κυρίου ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, καί ἕν ποτήριον εἰς ἕνωσιν τοῦ αἵματος αὐτοῦ» (ΙV).  

Καί τούς Σμυρναίους τούς συμβουλεύει, νά μετέχουν στήν μιά καί μοναδική Εὐχαριστία, στήν ὁποία προΐσταται ὁ ᾿Επίσκοπος· «᾿Εκείνη βεβαία εὐχαριστία, ἡγείσθω, ἡ ὑπό τόν ἐπίσκοπον οὖσα, ἤ ᾧ ἄν αὐτός ἐπιτρέψῃ».

 ῾Ο σύνδεσμος καί ἡ ἐξάρτηση τοῦ πλήθους ἀπό τόν ᾿Επίσκοπο, τόν προϊστάμενο τῆς λατρευτικῆς, Εὐχαριστιακῆς Σύναξης, ἑνώνει τό πλῆθος στό ἕνα Σῶμα τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ καί συγκροτεῖ τήν καθολική ᾿Εκκλησία. Χωρίς αὐτό, τόν Εὐχαριστιακό σύνδεσμο, δέν ὑπάρχει ᾿Εκκλησία.  

5. ῾Η ἑνότητα τῶν μελῶν τῆς ᾿Εκκλησίας μέ τόν ᾿Επίσκοπο πραγματοποιεῖται καί ὁλοκληρώνεται στήν ἀτμόσφαιρα καί στήν πράξη τῆς Εὐχαριστίας. Καί ἡ ἑνωμένη Εὐχαριστιακή κοινότητα προσφέρεται, ὡς κοινότητα ἀγάπης  καί ἀφοσίωσης, στόν Σταυρωμένο Υἱό τοῦ Θεοῦ.

῎Εχοντας αὐτή τήν ἀνεκτίμητη ἐμπειρία στή σκέψη καί στήν καρδιά, συμβουλεύει ὁ ἅγιος ᾿Ιγνάτιος τούς ᾿Εφεσίους· «῞Οθεν πρέπει ὑμῖν συντρέχειν τῇ τοῦ ἐπισκόπου γνώμῃ, ὅπερ καί ποιεῖτε, τό γάρ ἀξιονόμαστον ὑμῶν πρεσβυτέριον, τοῦ Θεοῦ ἄξιον, οὕτως συνήρμοσται τῷ ἐπισκόπῳ, ὡς χορδαί κιθάρᾳ. διά τοῦτο ἐν τῇ ὁμονοίᾳ ὑμῶν καί συμφώνῳ ἀγάπῃ ᾿Ιησοῦς Χριστός ἄδεται» (ΙV). (Τό πρεσβυτέριο, τό ἄξιο τοῦ ὀνόματός του καί ἄξιο μπροστά στό Θεό, βρίσκεται συναρμοσμένο μέ τόν ῾Επίσκοπο, ὅπως οἱ χορδές βρίσκονται ἁρμοσμένες στήν κιθάρα. Καί στήν ἀτμόσφαιρα αὐτῆς τῆς ὁμόνοιας καί στή συμφωνία τῆς ἀγάπης, ὑμνεῖται καί δοξολογεῖται ὁ ᾿Ιησοῦς Χριστός).

῾Η Εὐχαριστία, ἡ λατρεία στό σύνολό της καί ἡ ἐκκλησιαστική ζωή, μέ ὅλες τίς ἐκδηλώσεις τῆς ἀγάπης, διαμορφώνουν τό ἦθος τοῦ Σώματος τῆς ᾿Εκκλησίας, πού εἶναι ἄνοιγμα στή θεϊκή ᾿Αγάπη καί ἀνταπόκριση καρδιᾶς, μέ τήν ἐναρμόνια, δοξολογική ἀναφορά στό Πρόσωπο τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ καί μέ τή μεταφορά τῆς ἀγάπης στήν καθημερινή ἐπικαιρότητα.       

6. ῾Ο ῞Αγιος ᾿Ιγνάτιος, διαγράφοντας αὐτόν τόν ὁρίζοντα τῆς Εὐχαριστιακῆς, δοξολογικῆς κοινωνίας τοῦ πληρώματος τῆς ᾿Εκκλησίας μέ τόν ᾿Επίσκοπό του, δέν ἰχνογραφεῖ μιά δεοντολογία, ἄγνωστη στούς ἀποδέκτες τῶν ἐπιστολῶν του. Χαίρεται τό πνεῦμα, πού κυριαρχεῖ. Καί τό ἐμπλουτίζει μέ τίς διδαχές του. Γνωρίζει τούς ᾿Επισκόπους τῶν γύρω περιοχῶν. Τόν καθένα μέ τά προσωπικά του χαρίσματα καί μέ τήν ἀτίμητη προσφορά, πού εἰσφέρει στό ποίμνιό του. Γνωρίζει ἀκόμα, καί τίς ἀνάγκες τῶν ποιμνίων. Καί τούς κινδύνους, πού ἐλοχεύουν γύρω ἀπό τήν ἐκκλησιαστική τους αὐλή. Καί τούς ὁδηγεῖ ὅλους στήν ὁμόνοια καί στή δοξολογική ἐνατένιση.

Μεταφέρω ἕνα σχετικό ἀπόσπασμα, ἀπό τήν «Πρός ᾿Εφεσίους» ἐπιστολή του. Εἶναι χαρακτηριστικό. ᾿Αναδεικνύει τό ἦθος τῶν Ποιμένων, πού στέκονταν «ἐπικεφαλῆς» τῶν τοπικῶν ᾿Εκκλησιῶν. Καί καλεῖ ὅλο τό πλήρωμα νά τούς σέβεται, νά τούς ὑπακούει καί νά συναρμόζεται μαζί τους στήν κοινή λατρεία καί στήν κοινή ὑποταγή στό θέλημα τοῦ Θεοῦ.

«Εἰ γάρ ἐγώ ἐν μικρῷ χρόνῳ τοιαύτην συνήθειαν ἔσχον πρός τόν ἐπίσκοπον ὑμῶν, οὐκ ἀνθρωπίνην οὖσαν, ἀλλά πνευματικήν, πόσῳ μᾶλλον ὑμᾶς μακαρίζω, τούς ἐνκεκραμένους αὐτῷ  ὡς ἡ ἐκκλησία ᾿Ιησοῦ Χριστῷ, καί ὡς ᾿Ιησοῦς Χριστός τῷ πατρί, ἵνα πάντα ἐν ἑνότητι σύμφωνα ᾖ». (᾿Εγώ εἶχα μιά τέτοια, ὄχι ἀνθρώπινη, ἀλλά πνευματική κοινωνία μέ τόν ᾿Επίσκοπό σας, ἔστω καί ἄν αὐτή ἔτρεξε σέ μικρό χρονικό διάστημα. Πόσο περισσότερο πρέπει νά μακαρίζω σᾶς, πού εἴσαστε δεμένοι μέ τόν ποιμένα σας καί πατέρα, ὅπως ἡ ᾿Εκκλησία εἶναι δεμένη καί συναρμοσμένη μέ τόν ᾿Ιησοῦ Χριστό).      

***

Μελετώντας τόν ὑπέροχο καί ἀνεκτίμητο αὐτό ἱστορικό πίνακα τῆς πρώτης ᾿Εκκλησίας καί ρίχνοντας ματιές ἀγάπης, σεβασμοῦ καί μαθητείας στίς ἐξαϋλωμένες καί θεωμένες φυσιογνωμίες τῶν ᾿Επισκόπων Της καί ἰδιαίτερα τοῦ ᾿Επισκόπου τῆς ᾿Αντιόχειας ᾿Ιγνατίου τοῦ Θεοφόρου, αὐθόρμητα, θέτω στόν ἑαυτό μου καί στούς γύρω μου τά ἐρωτήματα: ῾Υπάρχει ἀντιστοιχία ἐκείνης τῆς ἐποχῆς μέ τήν τρέχουσα; Οἱ σημερινοί ᾿Επίσκοποι εἶναι φύλακες τοῦ πνεύματος, τῆς παράδοσης, τῆς ἁγιότητας καί τῆς αὐθεντικότητας τῶν ᾿Επισκόπων τῆς ἀποστολικῆς περιόδου; Μποροῦν νά μιλήσουν, μέ τό κύρος τοῦ ἁγίου ᾿Ιγνατίου; Δικαιοῦνται νά φωνάξουν καί νά καλέσουν τό ἐκκλησιαστικό πλήρωμα, νά προσδεθεῖ στή φροντίδα τους καί στίς ἐντολές τους καί νά ὑποταγεῖ, δίχως ἀντίρρηση ἤ ἐπιφύλαξη, στή διδαχή τους; Βρίσκουν τό θάρρος νά ἀποφανθοῦν, ὅτι ἐκεῖ, πού βρίσκονται αὐτοί, ἐκεῖ, πού ἀποθέτουν τούς πόθους τους καί τίς δραστηριότητές τους, βρίσκεται ἡ ζωντανή, ᾿Ορθόδοξη ᾿Εκκλησία; ῾Η συνέχεια τῆς Εὐχαριστιακῆς Σύναξης τῶν ἀποστολικῶν χρόνων; ῾Ο μυρίπνοος κῆπος τῆς ἀποστολικῆς ἁγιότητας, πού εὐωδιάζει καί ἐμπνέει, ἀκόμα καί σήμερα, μέσα ἀπό τίς ἐπιστολές τοῦ Θεοφόρου ᾿Ιγνατίου καί μέσα ἀπό τή χρονογραφία, πού μᾶς κληροδότησαν οἱ αἰῶνες;

Τά ἐρωτήματα αὐτά μέ μπλοκάρουν καί μέ παγιδεύουν. Δέ βρίσκω μέσα μου τήν ἀπόκριση, πού θά μποροῦσε νά ἀποδώσει πιστά τή σημερινή πραγματικότητα, δίχως νά πλήξει τό γόητρο τοῦ ἐπισκοπικοῦ περιβάλλοντός μου.

῎Εντρομος ἀποσύρομαι στό ρεῖθρο τοῦ θεατή καί στοχαστή. ᾿Οφειλετικά, ὅμως, ἀφήνω νά ἀκουστεῖ ἡ αὐθεντική μαρτυρία -καί διαμαρτυρία- ἑνός χτεσινοῦ ἡγέτη τῆς ἐπισκοπικῆς ὁμήγυρης. ῎Αν οἱ δικές μου, μελαγχολικές καί ἐπικριτικές ἀπόψεις ἤ οἱ ἀπόψεις ὁποιουδήποτε ἄλλου, γνώστη τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐπικαιρότητας, μποροῦν νά σηκώσουν θύελλα διαμαρτυρίας, οἱ δικές του ἀποφάνσεις δέν ἐπιδέχονται ἀμφισβήτηση. ᾿Επίσημες οἱ ἀνακοινώσεις του, «ἐν Συνόδῳ». Συγκρατημένες καί διακριτικές οἱ κρίσεις του. Φωτογραφίζουν τό πλαστό προφίλ καί τό ἐξαχρειωμένο βάθος κάποιων δαιτυμόνων τῆς Συνοδικῆς τράπεζας. ῾Ομολογοῦν, ἐνώπιον ὅλου τοῦ πληρώματος, ὅτι βρισκόμαστε σέ τραγική, ἠθική κρίση. Καί ὅτι, ἐξ αἰτίας αὐτῆς τῆς ἐκτροπῆς, δέν εἴμαστε σέ θέση νά ἀνταποκριθοῦμε στήν ἐπισκοπική μας ὑπευθυνότητα. Δέν ἔχουμε τά φόντα νά ὁδηγήσουμε τό λαό τοῦ Θεοῦ στήν ἐξαγιασμένη Σύναξη τῆς Εὐχαριστίας καί τῆς ᾿Αγάπης. Καί, κατά προέκταση, δέν μᾶς πέφτει λόγος νά πιάσουμε στό στόμα μας τήν παραίνεση τοῦ ἁγίου ᾿Ιγνατίου καί νά φωνάξουμε· «῞Οπου ὁ ποιμήν ἐστιν, ἐκεῖ ὡς πρόβατα ἀκολουθεῖτε» (᾿Ιγνατίου, πρός Φιλαδελφεῖς).           

῾Ο ἡγέτης, στόν ὁποῖο ἀναφέρομαι, εἶναι ὁ μακαριστός Χριστόδουλος.

Κατά τήν ἔκτακτη Συνέλευση τῆς ῾Ιεραρχίας τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος, πού πραγματοποιήθηκε στίς 18-19 Φεβρουαρίου τοῦ 2005, ὁ πρόεδρος τοῦ Σώματος Χριστόδουλος, μέ ἔκφραση σκυθρωπή, ἀνέβηκε στό βῆμα καί εἶπε, μεταξύ ἄλλων· «῞Οπως ἀποδεικνύεται, ὑπάρχουν σέ ὅλες τίς βαθμίδες κάποιοι κληρικοί, πού ἔχουν προδώσει τήν ἱερή ἀποστολή των, ἤ ἔχουν συμπεριφερθεῖ κατ᾿ ἐπιταγήν τῶν ἐπιληψίμων ἀδυναμιῶν των. Δύο εἶναι τά βασικά ἀδικήματα τῶν κληρικῶν αὐτῶν· ἡ φιληδονία καί ἡ φιλαργυρία. Καί θά πρέπει νά παραδεχθοῦμε πώς σέ κάποιο βαθμό εἴμαστε ὅλοι ἔνοχοι, γιατί, ἀπό ὅ,τι φαίνεται, ἀνεχθήκαμε αὐτές τίς καταστάσεις, ὅπου ὑπάρχουν, ἐφ᾿ ὅσον τίς γνωρίζαμε, πού ἔχουν διαβουκολήσει τίς συνειδήσεις καί ἔχουν ἐκθέσει πρόσωπα καί τόν ἱερό θεσμό, πού ὑπηρετοῦμε... Εἴμαστε ὑπεύθυνοι ὅσοι ὄχι μόνον ἐπροστατεύσαμεν, ἀλλά καί ἀνεχθήκαμε νά ὑπάρχουν στήν τοπική μας ᾿Εκκλησία κληρικοί ἀσυνεπεῖς πρός τήν ἀποστολήν των καί μετατρέψαμε τίς Μητροπόλεις μας σέ θερμοκήπια ἀθλιοτήτων...».

Αὐτά εἶπε καί διακήρυξε, δημόσια, ὁ Χριστόδουλος, κατά τό Φεβρουάριο τοῦ 2005. Καί μέ αὐτά ἄνοιξε τά στόματα τῶν πολυώνυμων ἐπικριτῶν καί σφράγισε τίς ἀναιδεῖς γλῶσσες τῶν διεφθαρμένων ρασοφόρων.

᾿Εγώ, ὅπως παραπάνω δήλωσα, θά ἀποφύγω τόν καταλογισμό εὐθυνῶν.

Θά κλείσω τήν ἐκδίπλωση τῶν ἱστορικῶν δεδομένων, μέ μιά ἐπί πλέον ἀναφορά στίς διδαχές τοῦ ἁγίου ᾿Ιγνατίου:   «῎Αμεινόν ἐστιν σιωπᾶν καί εἶναι, ἤ λαλοῦντα μή εἶναι. καλόν τό διδάσκειν, ἐάν ὁ λέγων ποιῇ... εἰ οὖν οἱ κατά σάρκα ταῦτα πράσσοντες ἀπέθανον, πόσῳ μᾶλλον, ἐάν τις πίστιν Θεοῦ ἐν κακῇ διδασκαλίᾳ φθείρῃ, ὑπέρ ἧς ᾿Ιησοῦς Χριστός ἐσταυρώθη; ὁ τοιοῦτος, ρυπαρός γενόμενος, εἰς τό πῦρ τό ἄσβεστον χωρήσει, ὁμοίως καί ὁ ἀκούων αὐτοῦ» (πρός ᾿Εφεσίους XV). (Εἶναι καλύτερο νά σιωπᾶ κανείς, ἀλλά νά εἶναι ἁγιασμένη προσωπικότητα, παρά νά μιλάει, χωρίς νά εἶναι. Εἶναι καλό νά διδάσκει κανείς, ἀλλά μέ τήν προϋπόθεση νά ἐφαρμόζει αὐτά, πού διδάσκει).