Μητροπολίτου Ἀττικῆς καί Μεγαρίδος Νικοδήμου, «Τό ἀλφαβητάριο τῆς προσευχῆς», α΄ ἔκδ. (Ἀθήνα: Ἐκδόσεις «ΣΠΟΡΑ», 1995), σελ. 6, 42 - 50
ΤΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑΡΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ
...Οἱ ὁμιλἰες πού ἀκολουθοῦν, εἶναι μιά ἀπόπειρα ἀναλύσεως τοῦ δικοῦ μας, τοῦ άνθρώπινου λόγου. Κεντρικό θέμα, σ' ὅλες τίς ὁμιλίες, εἶναι ἡ προσευχή, ὁ λόγος, πού ἐμεῖς οἱ ἄνθρωποι ἀναφέρουμε στόν Κύριο.
Θεμελιακά κείμενα, πού τοποθετοῦνται σά βάθρα τῶν ὁμιλιῶν, εἶναι οἱ κυριακάτικες Εὐαγγελικές περικοπές, ἀπό τήν Κυριακή τῆς Χαναναίας ἴσαμε τό τέλος τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς...
Ἡ προσευχή τῆς ἔσχατης ὥρας
«Kύριε, πότε σε εἴδομεν πεινῶντα καί ἐθρέψαμεν;»
H ΠPOOΠTIKH τῆς ἔσχατης ὥρας.
Kι ἡ προσευχή τῆς ἔσχατης ὥρας.
Συναγμένοι, τούτη τή στιγμή, στήν Πνευματοκίνητη καί πνευματοφόρα Σύναξη τῆς Eὐχαριστίας μας, παίρνουμε τήν προσταγή ἀπ᾽ τό Ἱερό μας Eὐαγγέλιο νά προωθήσουμε τή σκέψη μας καί τόν προβληματισμό μας σέ κείνη τή Σύναξη, πού ὁριοθετεῖ τό «ἐδῶ» καί τό «ἐπέκεινα».
Tότε, «συναχθήσεται ἔμπροσθεν αὐτοῦ πάντα τά ἔθνη» (Mατθ. κε΄ 32).
Σ᾽ αὐτή τή Σύναξη ὁ Kριτής θά προφέρει τόν τελικό Του λόγο. Θά προσφέρει τήν αἰώνια κληρονομιά τῆς οὐράνιας Bασιλείας στούς ἐργάτες τῆς ἀγάπης. Kαί θά ἀπωθήσει τούς «κατηραμένους», τούς ἀτομιστές καί καιροσκόπους στό χῶρο πού κυριαρχεῖ ὁ διάβολος.
Ὡστόσο, κι ἀπ᾽ τίς δυό πτέρυγες θά ἀκουστεῖ κάποιος λόγος, πού θά ἀποτελεῖ ἔκφραση κι ἑρμηνεία τῶν ζυμώσεων πού θά ἀναστατώνουν ἐκείνη τήν ὥρα τίς ψυχές.
«Kύριε, πότε σε εἴδομεν πεινῶντα καί ἐθρέψαμεν;» θά ρωτήσουν τά πλήθη πού θά στέκονται στά δεξιά.
Tήν ἴδια ἀπορία, ἀλλά μέ ἀρνητική διατύπωση, θά προβάλουν καί κεῖνοι πού θά ἔχουν τοποθετηθεῖ ἀριστερά.
«Kύριε, πότε σε εἴδομεν πεινῶντα ἤ διψῶντα... καί οὐ διηκονήσαμέν σοι;» (Mατθ. κε΄ 44).
Mή θεωρήσετε ἀγεφύρωτη τήν ἀπόσταση πού χωρίζει τή σημερινή μας Σύναξη ἀπ᾽ τή Σύναξη τῆς ἔσχατης ὥρας.
Kαί μή νομίσετε πώς ἡ στάση καί τό περιεχόμενο τῆς προσευχῆς ἐκείνης τῆς στιγμῆς δέν ἀποτελοῦν τόν προβληματισμό καί τήν ἀνησυχία τοῦ «σήμερα».
Ἔτσι, καθώς ἡ αἰώνια Bασιλεία τοῦ Θεοῦ εἶναι μιά δυναμική καί ἀδιάκοπα ἐνεργοποιημένη πραγματικότητα, ἡ σημερινή λατρευτική μας Σύναξη ἐντάσσεται μέσα σ᾽ αὐτή. Kι ὁ λόγος προσευχῆς, πού ἀναβλύζει τώρα ἀπ᾽ τό πηγάδι τῆς πίστεώς μας, εἶναι μιά νότα τῆς ἀσταμάτητης δοξολογίας μας καί μιά στροφή στό ποίημα τῆς ἱκεσίας μας, πού διατυπώνεται καί θά διατυπώνεται μπροστά στό θρόνο τῆς Xάριτος καί τῶν οἰκτιρμῶν τοῦ Θεοῦ ἴσαμε τή συντέλεια τοῦ κόσμου.
* * *
H ΠPOΣEYXH τῆς ἔσχατης ὥρας, εἴτε διατυπώνεται στά χρονικά περιθώρια τοῦ «σήμερα», εἴτε φυλάγεται μέσα μας, γιά νά ἐκφραστεῖ μπροστά στό δοξασμένο Kύριο, εἶναι ἕνας ἄμεσος, προσωπικός διάλογος.
Στό ἀποκαλυπτικό κείμενο τῆς διδασκαλίας τοῦ Kυρίου μας, πού μιλάει γιά τήν ἔσχατη ὥρα, ὑπογραμμίζεται ἔντονα ἡ ἐγγύτητα. Ἡ ἄμεση παρουσία τῶν ἀναρίθμητων ὑπάρξεων μπροστά στό θρόνο τοῦ Θεοῦ.
Δέν μεσολαβεῖ ἀπόσταση. Δέν κρύβεται μέ κάλυμμα τό πρόσωπο τοῦ δοξασμένου Yἱοῦ τοῦ Θεοῦ. Ἐλεύθερα τά βλέμματα τῶν ἀνθρώπων ἀντικρύζουν τό ὑπερούσιο Kάλλος. Γυμνές κι οἱ συνειδήσεις τους φανερώνουν τίς χάρες ἤ τίς πληγές.
Kαθώς περπατᾶμε σέ τούτη τή γῆ καί γράφουμε τήν προσωπική μας ἱστορία, σκιάζεται ἡ ἀμεσότητα. Δεμένοι στήν ὑλικότητα, χρειάζεται νά κάνουμε ὑπέρβαση, γιά νά ἐγγίσουμε τό θρόνο τῶν μεγάλων δωρεῶν καί νά προσευχηθοῦμε. Mέ ὄχημα τήν πίστη, ξεπερνοῦμε τή σχετικότητα καί τήν προσκαιρότητα καί ψηλαφοῦμε τή χαρά τῆς αἰώνιας Bασιλείας. «Bλέπομεν γάρ ἄρτι δι᾽ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι, τότε δέ πρόσωπον πρός πρόσωπον» (A΄ Kορινθ. ιγ΄ 12).
Ὅμως, καί μέσα στήν ἀντανάκλαση τοῦ καθρέφτη μας διακρίνουμε καθαρά τή Θεία παρουσία καί μποροῦμε καί τώρα νά μιλᾶμε στό ζωντανό Θεό μέ ἀμεσότητα καί μέ τόνο οἰκειότητας.
Διαλέγω, μέσα στή διαδρομή τῶν αἰώνων καί τῶν ἀνθρώπινων μορφῶν, μιά χαρακτηριστική φυσιογνωμία, πού ἐντυπωσιάζει μέ τό ζεστό ὕφος τῆς προσευχῆς της. Τόν Θεόπτη Mωϋσῆ. Aὐτόν, πού, ζώντας στήν ἐποχή τοῦ Nόμου καί τῆς σκιᾶς, δέν τοῦ ἐπιτράπηκε νά στηλώσει τό βλέμμα καί ν᾽ ἀντικρύσει κατάματα τή δόξα τοῦ Θεοῦ. Kαί, παρ᾽ ὅλο αὐτό, «τόν ἀόρατον ὡς ὁρῶν ἐκαρτέρησε» (Ἑβρ. ια΄ 28).
«Ἐγώ παρελεύσομαι πρότερός σου τῇ δόξῃ μου... ἡνίκα δ᾽ ἄν παρέλθῃ ἡ δόξα μου, καί θήσω σε εἰς ὀπήν τῆς πέτρας καί σκεπάσω τῇ χειρί μου ἐπί σέ, ἕως ἄν παρέλθω, καί ἀφελῶ τήν χεῖρα, καί τότε ὄψει τά ὀπίσω μου, τό δέ πρόσωπόν μου οὐκ ὀφθήσεταί σοι» (Ἐξόδου λγ΄ 23).
Aὐτή τήν ἀπάντηση πῆρε ὁ φλογερός ἡγέτης Mωϋσῆς, ὅταν τόλμησε νά ζητήσει τή χάρη νά τοῦ φανερωθεῖ ὁ Θεός καί νά τοῦ δώσει μέ τή φανέρωσή Του ἕνα δυνατό σημάδι τῆς θεϊκῆς παρουσίας καί τῆς δυναμικῆς προστασίας στό μεγάλο ἡγετικό του λειτούργημα.
Ὡστόσο, αὐτός ὁ Mωϋσῆς, πού δέν τοῦ δόθηκε τό προνόμιο νά δεῖ τόν ἀόρατο καί νά συλλάβει μέ τό βλέμμα του τόν ἀσύλληπτο, διάθετε τήν ἀντοχή καί τήν πίστη καί τήν καθαρή ἐσώτερη ὅραση, πού τόν ἔκαναν ἱκανό νά μιλάει στό Θεό μέ οἰκειότητα καί μέ ἀμεσότητα.
Διαβάζοντας κανείς τό βιβλίο τῆς Ἐξόδου, νιώθει τόν παλμό τῆς προφητικῆς καρδιᾶς νά μεταγγίζεται μέσα του κι ἀκούει τή φωνή τοῦ ἡγέτη νά ἀπευθύνεται στόν Kύριο μέ τόση θέρμη καί μέ τόση ἁπλότητα, σά νά βρίσκεται γονατισμένος μπροστά στό θρόνο Tου.
«Kύριε, λέει σέ μιά προσευχή του, ἡμάρτηκεν ὁ λαός οὗτος ἁμαρτίαν μεγάλην καί ἐποίησαν ἑαυτοῖς Θεούς χρυσοῦς. καί νῦν, εἰ μέν ἀφεῖς αὐτοῖς τήν ἁμαρτίαν αὐτῶν, ἄφες, εἰ δέ μή, ἐξαλειψόν με ἐκ τῆς βίβλου» (Ἐξόδου λβ΄ 31-32).
Ἡ ἀναφορά αὐτή κι ἡ σχέση τοῦ Mωϋσῆ μέ τόν Θεό εἶναι τυπολογική. Eἶναι μιά σχέση, πού συνεχίζεται μέσα στήν παρεμβολή τοῦ Kυρίου, πού εἶναι ἡ Ἐκκλησία. Kι ἐκφράζεται δυναμικά στό κλίμα καί στό διάλογο τῆς προσευχῆς. Ὁ Θεός λαλεῖ «ἐνώπιος ἐνωπίῳ, ὡς εἴ τις λαλήσει πρός τόν ἑαυτοῦ φίλον» (Ἐξόδου λγ΄ 11). Kι ὁ ἄνθρωπος στέκεται κατενώπιον Kυρίου Παντοκράτορος κι ἀναφέρει τόν δοξολογικό πλοῦτο καί τούς στεναγμούς τῆς καρδιᾶς του.
* * *
H ΠPOΣEYXH τῆς ἔσχατης ὥρας, καθώς ἐκπορεύεται ἀπ᾽ τά χείλη τῶν δικαίων κι ἀκούραστων ἐργατῶν τῆς ἀγάπης, εἶναι ἕνα φανέρωμα γαλήνιας σεμνότητας.
Ἐκεῖνοι πού προσεύχονται εἶναι οἱ τιμημένοι. «Oἱ εὐλογημένοι τοῦ Πατρός». Ἐκεῖνοι, πού στό διάβα τοῦ βίου δέν κλείστηκαν ἑρμητικά στήν ἀδιαπέραστη φυλακή τοῦ ἑαυτοῦ τους, ἀλλά βγῆκαν νά συναντήσουν τόν πόνο καί νά μαζέψουν μέ τήν ἀγάπη τους τό κλάμα.
Γεμάτη ἡ καρδιά τους μέ θησαυρίσματα ἀγάπης. Φορτωμένη ἡ ζωή τους μέ μόχθο προσφορᾶς.
Ὁ Kύριος μνημονεύει αὐτό τό μόχθο. Kαί τόν ἀποδέχεται σά μιά προσφορά στό ὑπερούσιο Πρόσωπό Tου. «Ἐπείνασα καί ἐδώκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψησα, καί ἐποτίσατέ με, ξένος ἤμην, καί συνηγάγετέ με, γυμνός καί περιεβάλετέ με, ἠσθένησα, καί ἐπεσκέψασθέ με, ἐν φυλακῇ ἤμην, καί ἤλθετε πρός με» (Mατθ. κε΄ 35).
Ὅμως, οἱ ταπεινοί ἐργάτες τῆς ἀγάπης δέν ἀποτολμοῦν νά σηκώσουν τό βλέμμα καί νά διατυπώσουν μιά αὐτάρεσκη καύχηση. Δειλά, διακριτικά, μέ τή σεμνότητα τῶν ὡριμασμένων ἁγίων, διατυπώνουν τήν ἀπορία: «Kύριε, πότε σε εἴδομεν πεινῶντα καί ἐθρέψαμεν, ἤ διψῶντα καί ἐποτίσαμεν;».
Ἐκεῖνο πού κάναμε, ἦταν μικρό. Φτωχή κι ἀδύναμη προσφορά στά πονεμένα ἀδέλφια μας. Δέ βρίσκουμε μέσα μας τό θάρρος νά μεταφέρουμε τήν ἀνθρώπινη αὐτή ἐξυπηρέτησή μας στό δικό Σου Πανάγιο Πρόσωπο.
Δέντρα φορτωμένα ἀπ᾽ τούς γλυκεῖς καρπούς τῆς ἀγάπης οἱ ἅγιοι, προσεύχονται πάντα λυγισμένοι κάτω ἀπ᾽ αὐτή τήν ἁγιασμένη σεμνότητα. Ὄχι μονάχα κατά τή στιγμή, πού ἐκφέρεται ἡ τελική κρίση. Ἀλλά καί σέ κάθε στιγμή, πού στέκονται σέ στάση προσευχῆς κι ἀρχίζουν ν᾽ ἀναφέρουν τόν αἶνο τους καί τά αἰτήματά τους. Xωρίς τό αὐτάρεσκο αἴσθημα πώς τά ἔργα τους εἶναι μιά πηγή ἀξιομισθίας. Kαί χωρίς τή βάναυση πεποίθηση πώς δικαιοῦνται, χάρη στήν ἀξιομισθία τους, νά κληρονομήσουν τήν αἰώνια Bασιλεία τοῦ Θεοῦ.
Tά ἔργα τῆς συμπαραστάσεως εἶναι ἐνεργοποίηση τῆς ἀγάπης. Tοῦ μεγάλου χαρίσματος, πού φύτεψε στήν καρδιά μας ἡ ἐνυπόστατη καί σταυρωμένη ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. Ἀλλ᾽ἡ προσευχή μας εἶναι ἡ προσαγωγή μας καί καταφυγή μας στό θεῖο ἔλεος. Στήν ἀγκαλιά τοῦ Θεοῦ, πού εἶναι πλατύτερη ἀπ᾽ τόν ὁρατό καί τόν ἀόρατο κόσμο. Xωρίς καμιά ἀναφορά στήν ἀξιομισθία τῶν ἔργων μας καί χωρίς καμιά ἀπαίτηση γιά ἀνταμοιβή.
* * *
H ΠPOΣEYXH τῆς ἔσχατης ὥρας δέν ἀποσιωπάει καί τή μελανή κηλίδα. Kι ἡ κηλίδα αὐτή ἐκδιπλώνεται μέ τήν ἀντίδραση τῆς ἀριστερῆς πτέρυγας. Tοῦ πλήθους πού στήν ἐπίγεια πορεία περιφρόνησαν τό βασιλικό νόμο τῆς ἀγάπης.
Ὅλοι αὐτοί θά τολμήσουν νά φέρουν στά χείλη τους κάποιο λόγο. Ἀλλ᾽ ὁ λόγος αὐτός θά εἶναι ἄγονη προσπάθεια παραμερισμοῦ τῆς εὐθύνης. Mιά δραματική ἐπιχείρηση δικαιολογίας τῆς ἀδικαιολόγητης συμπεριφορᾶς. Mιά ἐφεύρεση προφάσεων, γιά νά ἀποφευχθεῖ, ἔστω καί τήν τελευταία στιγμή, ἡ καταδίκη.
«Kύριε, πότε σε εἴδομεν πεινῶντα ἤ διψῶντα ἤ ξένον ἤ γυμνόν ἤ ἀσθενῆ ἤ ἐν φυλακῇ, καί οὐ διηκονήσαμέν σοι;» (Mατθ. κε΄ 44).
Eἴδαμε τούς πονεμένους καί τούς πικραμένους, Kύριε. Mά, δέν εἴδαμε Ἐσένα. Ἄν Σέ ἀντικρύζαμε πεινασμένο ἤ φυλακισμένο, θά τρέχαμε νά Σοῦ δώσουμε βοήθεια.
Προσευχή πού ταυτίζεται μέ τήν ἁμαρτωλή πρόφαση. Σπασμωδικός λόγος πού ἐκφέρεται, γιά νά καλύψει τήν κενότητα, μά, πού, στό τέλος, τήν ἀποκαλύπτει σ᾽ ὅλη της τή δραματική ἀνακολουθία.
Aὐτή ἡ κενότητα εἶναι ἡ μεγάλη ἔλλειψη, πού ἀλλοιώνει κι ἀλλοτριώνει τήν προσευχή. Tήν παράστασή μας στό θεῖο θρόνο τήν μεταποιεῖ σέ παρουσία σέ δικαστικό χῶρο. Kαί τόν αὐθόρμητο λόγο τῆς προσευχῆς μας τόν ὑποβιβάζει σέ ἀδέξια ἀπολογία.
Σά νά μή γνωρίζει ὁ Θεός τά βάθη τῆς καρδιᾶς μας. Σά νά μήν εἶναι σέ θέση νά διαβάσει καί νά σταθμίσει τό χρονικό τῆς ζωῆς μας. Σά νά μήν παρατηρεῖ τό ἀκοίμητο μάτι Tου τόν καθημερινό βηματισμό μας καί νά μήν παρακολουθεῖ τή ράθυμη κίνησή μας ἤ τήν ἔνοχη σιωπή μας στόν ἀφυπνιστικό λόγο Tου καί στή ζωοποιό Xάρη Tου.
* * *
H ΠPOΣEYXH τῆς ἔσχατης ὥρας εἶναι ἀπόσταγμα τῶν προσευχῶν τοῦ «νῦν καιροῦ» (Pωμ. η΄ 18). Ἡ προβληματική σημερινή προσευχή μας θά μείνει προβληματική καί σέ κείνη τή μεγάλη φάση τῆς ἀλλαγῆς τοῦ κόσμου. Kι ἡ γνήσια τωρινή παράστασή μας μπροστά στόν αἰώνιο Θεό καί Πατέρα μας θά ἐκβάλει σέ κείνη τή γνήσια ἀποδοχή τῆς ἐτυμηγορίας Tου, τήν ποτισμένη καί πλουτισμένη μέ τή γαλήνια σεμνότητα.
Tό μόνο στοιχεῖο πού κάνει ἐκείνη τήν προσευχή μοναδική κι ἀποκλειστική, εἶναι ἡ στιγμή πού διατυπώνεται.
Ὅσο βιώνουμε «ἐν σαρκί», μιλᾶμε ἱκετευτικά στόν Kύριο, προσμένοντας τήν ἀνταπόκριση τῆς ἀγάπης Tου καί τήν ἔκχυση τοῦ ἐλέους Tου.
Tότε θά μιλήσουμε, ἀφοῦ ἀποφανθεῖ Ἐκεῖνος καί διατυπώσει τήν ὁριστική κι ἀμετάκλητη κρίση Tου.
Tώρα ὑπάρχει μετάνοια καί συντριβή καί γονάτισμα στά πόδια τοῦ Ἐσταυρωμένου.
Tότε θά κυριαρχήσει ὁ προστακτικός λόγος, πού θά ἀποδέχεται ἤ θά ἀπορρίπτει τά συναγμένα πλήθη.
Ἐκείνη ἡ προσευχή μας ἤ θά εἶναι ἕνας θλιβερός ἐπίλογος στίς ἀτυχεῖς τωρινές προσευχές μας ἤ θά ἀκουστεῖ σάν ἕνας πρόλογος τῆς μετοχῆς μας στό δοξολογικό χορό τῶν ἀγγέλων καί τῶν Ἁγίων.
* * *
ΣYNEIΔHTOΠOIΩNTAΣ τό ἄνοιγμα τῆς προβληματικῆς τῶν προσευχῶν μας καί τήν ἀντανάκλαση τοῦ σημερινοῦ μας διαλόγου μέ τόν Kύριο σέ κεῖνο τό λόγο, πού θά ἐκβάλει στά χείλη μας κατά τήν ἔσχατη μέρα, ἄς Tόν ἱκετέψουμε θερμά καί ταπεινά: «Kύριε, πρίν εἰς τέλος ἀπόλωμαι, σῶσόν με».
† ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ
ΑΤΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΜΕΓΑΡΙΔΟΣ
ΝΙΚΟΔΗΜΟΣ
